Dzieciństwo to okres następowania istotnych zmian w rozwoju fizycznym, emocjonalnym i poznawczym. Rozwój niesie za sobą konieczność stawienia czoła, poradzenia sobie z wieloma wyzwaniami, uruchomienia zasobów psychicznych w kierunku adaptacji do nowych sytuacji. Dziecko rozpoczyna naukę, wkracza w grupę rówieśniczą, zaczyna być oceniane przez rówieśników, dorosłych, zmaga się z coraz to nowymi oczekiwaniami. Aby sobie poradzić niektóre z dzieci wymagają wsparcia i dodatkowych oddziaływań. Nowe sytuacje, zmiany wiążą się z przeżywaniem lęku. Dzieci boją się rozstań z rodzicami, odpowiedzi przy tablicy, publicznych wystąpień, rywalizacji, itp. Różne lęki i obawy są częścią prawidłowego rozwoju-pomagają we właściwej adaptacji. Czasem ich nasilenie jest wyższe, przeradzają się w zaburzenia lękowe, w nadmierne przeżywanie zarówno realnych sytuacji, jak i tych wyobrażonych. Częstotliwość występowania zaburzeń lękowych wynosi 5 – 12%, czyli przypuszczalnie w klasie 30 osobowej jest około 2 – 3 takich dzieci, które wymagają interwencji specjalisty.
To czy określone zachowania dziecka są, czy też nie są oznakami zaburzeń lękowych, ocenia się w odniesieniu do częstotliwości takich samych zachowań w obrębie danej grupy wiekowej. Bierze się pod uwagę względne nasilenie, czas trwania oraz wpływ tych zachowań na rozwój dziecka. Leczenie może być potrzebne wówczas, gdy nasilenie i długotrwałość lęków utrudnia dziecku osiąganie poszczególnych etapów rozwojowych i przekracza granice prawidłowej adaptacji.
Znaczenie adaptacyjne lęku
Lęk rozumiany jest jako naturalna reakcja na spostrzegane niebezpieczeństwo, która pozwala człowiekowi przygotować się do walki lub ucieczki, uruchamia odpowiednie mechanizmy przystosowawcze, które wspomagają radzenie sobie z trudną sytuacją.
Lęk pojawia się za każdym razem, gdy dziecko rozpoznaje niebezpieczeństwo. W sytuacji, w której nie ma rzeczywistego zagrożenia lub gdy reakcja dziecka jest nieadekwatna do zagrożenia i nadmierna, lęk przestaje pełnić funkcję adaptacyjną i może prowadzić do szkodliwych zmian w zachowaniu.
Aspekty lęku
W lęku wyróżnia się trzy jego aspekty:
-aspekt fizjologiczny (procesy fizjologiczne); składnik fizjologiczny lęku dotyczy odczuć fizycznych, które towarzyszą lękowi m.in. spocone dłonie, napięcie mięśni, przyspieszona akcja serca, skrócenie oddechu, bóle głowy, ściśnięty żołądek;
-aspekt poznawczy (myśli); składnik poznawczy lęku wiąże się z myślami, obawami lub przekonaniami dziecka na temat niebezpieczeństwa. Myśli towarzyszące stanom lękowym często zaczynają się od słów „co będzie, jeżeli…”.
-aspekt behawioralny (zachowanie); wiąże się z zachowaniami unikającymi zabezpieczającymi przed wyobrażonym niebezpieczeństwem.
Lęk jest zjawiskiem złożonym, jego składniki – chociaż częściowo niezależne – wchodzą ze sobą w interakcje. Zmiana w zakresie jednego z aspektów będzie miała wpływ na pozostałe.
Typowymi błędami w myśleniu u dzieci z zaburzeniami lękowymi są tzw. zniekształcenia poznawcze, do których należą:
-wyolbrzymianie negatywnych aspektów wydarzeń i nadmierne uogólnianie („jestem beznadziejny”).
-przewidywanie klęski (” co będzie, jeżeli nie dam rady poprawić oceny, zostanę na drugi rok w tej samej klasie, nigdy nie będę miał dobrej pracy, gdy dorosnę”).
-selektywna uwaga- zauważanie głównie tych aspektów sytuacji, które mogą być związane ze zbliżającym się niebezpieczeństwem.
Zniekształcenia poznawcze przyczyniają się do podtrzymywania reakcji lękowych wówczas, gdy stanowią stały sposób oceny różnych sytuacji. Kształtują się one m.in. pod wpływem sposobu wyrażania krytycznych uwag, jakie dziecko słyszy na swój własny temat, a także sposobu wyjaśniania różnych okoliczności, jaki prezentują ważni dla niego dorośli: rodzice, nauczyciele, opiekunowie.
Charakterystyka wybranych zaburzeń lękowych u dzieci
Lęk społeczny w dzieciństwie – najczęściej występuje między drugim rokiem życia, a młodszym wiekiem szkolnym i niekiedy bywa przedłużeniem normalnej fazy lęku przed obcymi, która występuje u dzieci do 30 miesiąca życia.
Zachowania dziecka z lękiem społecznym, które można zaobserwować w środowisku przedszkolnym i szkolnym:
-w czasie kontaktów z nieznanymi osobami, dziecko jest nadmiernie zakłopotane i skoncentrowane na sobie;
-gdy doświadcza wymuszonych sytuacji społecznych (kontaktu z osobami nieznanymi), często płacze, wycofuje się, unika spontanicznych wypowiedzi.
Lęk przed separacją
W lęku separacyjnym dziecko reaguje silnym lękiem w sytuacji rozdzielenia go z opiekunem, do którego jest bardzo przywiązane. Dziecko zamartwia się o los opiekunów, przewiduje katastrofy, wypadki, zaginięcie rodziców a nawet ich śmierć. W celu pełnego kontrolowania sytuacji i zapobieżenia katastrofie, włącza mechanizmy uniemożliwiające rozstanie z rodzicami.
Zachowania dziecka z lękiem separacyjnym, które można zaobserwować w środowisku przedszkolnym i szkolnym:
-mówi o swoich obawach, że rodzice nie wrócą już, nie odbiorą go z przedszkola lub szkoły;
-dopytuje o to, czy rodzice nie umrą, albo czy nie stanie się im coś złego;
-wielokrotnie w ciągu dnia telefonuje do rodziców lub prosi nauczycieli, żeby to zrobili;
-mówi, że może coś się stanie, np. zgubi się albo zostanie porwane;
-często jest nieobecne w szkole, albo skraca w niej pobyt;
-prosi opiekuna lub rodzica, żeby pozostawał w szkole w czasie, gdy ono jest na lekcjach;
-odmawia wyjazdów na wycieczki szkolne lub godzi się na nie wyłącznie w towarzystwie rodzica;
-prosi o szczególną opiekę podczas wyjazdu szkolnego;
-w sytuacji rozdzielenia z rodzicem często zgłasza nauczycielowi nudności, bóle brzucha, bóle głowy. Wielokrotnie w ciągu pobytu w szkole chodzi do pielęgniarki szkolnej, prosi o leki i zawiadomienie rodzica o złym samopoczuciu i konieczności powrotu do domu;
-w momencie rozdzielenia z opiekunem reaguje płaczem, złością, apatią; trzyma się kurczowo rodzica i koniecznie chce wiele razy pożegnać się albo jeszcze porozmawiać;
-w ciągu zajęć szkolnych mówi o tym, że czuje się nieszczęśliwe, nie podejmuje zabaw z innymi dziećmi.
Fobia społeczna – przeważnie rozpoczyna się w końcowym okresie szkoły podstawowej i gimnazjum. Charakteryzuje się nasilonym lękiem przed uczestniczeniem w różnych sytuacjach społecznych, w których można zostać negatywnie ocenionym.
Zachowania dziecka z fobią społeczną, które można zaobserwować w środowisku szkolnym:
-ujawnia ograniczone kontakty z rówieśnikami, często na przerwach siedzi samo, sporadycznie wychodzi z inicjatywą nawiązania rozmowy lub proponowania zabawy, rzadko dołącza się do rozmowy lub zabawy innych;
-unika znalezienia się w centrum uwagi z obawy, że jego zachowanie może okazać się kompromitujące. Nie bierze aktywnego udziału w uroczystościach szkolnych, rzadko zgłasza się do odpowiedzi, natomiast poproszone do odpowiedzi przez nauczyciela, odpowiada cicho i sprawia wrażenie niepewnego;
-unika takich sytuacji społecznych, jak dyskoteki szkolne, wspólne jedzenie, itp.;
-ubiera się w sposób jak najmniej zwracający uwagę;
-w sytuacjach ekspozycji społecznej, miewa objawy somatyczne lęku.
Fobie specyficzne – dotyczą przeżywania silnego lęku w zetknięciu z konkretnymi przedmiotami lub sytuacjami. Zachowania dziecka z fobią specyficzną, które można zaobserwować w środowisku szkolnym:
-unika przedmiotów i sytuacji takich jak zwierzęta, ptaki, owady, grzmoty, małe, zamknięte przestrzenie, widok krwi, zastrzyki;
-w zetknięciu z tymi przedmiotami lub sytuacjami reaguje nadmiernym lękiem
; często też samo ocenia swoją reakcję jako nadmierną lub nieracjonalną, mimo to nie jest w stanie jej powstrzymać;
Zaburzenia lękowe z napadami paniki – rozpoczynają się najczęściej u nastolatków. Głównym objawem zaburzenia panicznego jest występowanie okresowo ataków paniki czyli nagłych epizodów silnego lęku oraz fizycznych doznań lęku, takich jak zawroty głowy, kołatanie serca, brak tchu.
Zachowania nastolatka z atakami paniki, które można zaobserwować w środowisku szkolnym:
-unika wyjść do kina, podróży środkami transportu publicznego, udziału w różnych wydarzeniach szkolnych z obawy przed występowaniem ataku paniki i lęku przed kompromitacją w miejscu publicznym, gdyby to miało miejsce;
-unika uprawiania sportu i chodzenia na lekcje wychowania fizycznego, gdyż wysiłek fizyczny kojarzy mu się z odczuwaniem negatywnych w jego ocenie objawów takich jak szybsze bicie serca, przyśpieszenie oddychania.
Uogólnione zaburzenia lękowe – charakteryzują się występowaniem u dziecka uporczywych lęków dotyczących różnych, codziennych sfer życia lub aktywności. Proces martwienia się odczuwany jest przez dziecko jako trudny do opanowania. U dziecka mogą występować objawy somatyczne, takie jak bóle głowy, ból brzucha lub wzmożone napięcie mięśniowe.
Zachowania dziecka z zaburzeniem lękowym uogólnionym, które można zaobserwować w środowisku szkolnym:
-często martwi się o różne rzeczy, jednak głównych zmartwień nie można odnieść do jednego, ważnego tematu, tak jak w innych zaburzeniach lękowych;
-mówi o tym, że nie jest w stanie zapanować nad martwieniem się, a próby pocieszenia lub uspokojenia jego zmartwień kończą się niepowodzeniem;
-Rodzice zgłaszają nauczycielowi, że dziecko z powodu lęku i zmartwień ma problemy z zasypianiem lub podtrzymaniem snu.
Dziecko po przebytym stresie
Negatywne wydarzenia życiowe o charakterze nadmiernie stresowym mogą prowadzić do zaburzeń adaptacyjnych. U dzieci mogą pojawić się objawy regresji, powrót moczenia się, zachowania agresywne, drażliwość, nadmierne wycofanie się z codziennego życia i niepokój. Zdarza się, że dzieci doświadczają wydarzeń traumatycznych, o których nikomu nie mówią. Każda nagła zmiana zachowania i dotychczasowego funkcjonowania dziecka, powinna być potraktowana przez dorosłych opiekunów dziecka z należytą powagą i uwagą, bo jedną z jej przyczyn może być doświadczenie wydarzenia traumatycznego.
W przypadku wystąpienia lub podejrzenia zaburzeń emocjonalnych należy skonsultować się z psychologiem lub psychiatrą dziecięcym.
Ogólne wskazówki do postępowania z dziećmi z zaburzeniami lękowymi
1.Normalizowanie reakcji lękowych u dzieci i pokazywanie adaptacyjnej funkcji lęku:
Należy rozmawiać z dziećmi o tym, że lęk jest emocją powszechnie przeżywaną, która pomaga ocenić sytuację i podjąć korzystne działania.
W rozmowach z dziećmi korzystne jest posługiwanie się przykładami z ich życia.
Istotne znaczenie ma również pomoc dziecku w zauważeniu, jakie zniekształcenia poznawcze stosuje ono samo podczas oceny różnych wydarzeń, które interpretuje lękowo.
W pracy z dziećmi warto modelować sposób radzenia sobie z lękiem, a nie całkowite panowanie nad nim.
Uczymy dzieci dostrzegania wskazówek mówiących o bezpieczeństwie, a także właściwego, znormalizowanego ustalania standardów bezpieczeństwa.
2.Stosowanie strategii przeciwnych unikaniu:
Należy pamiętać o tym, że dzieci z zaburzeniami lękowymi wypracowały sobie sposób zmniejszania lęku poprzez unikanie sytuacji, które sprawiają, że te objawy lęku pojawiają się lub nasilają.
Strategia ekspozycji – systematyczne konfrontacje z sytuacjami, których dziecko dotąd unikało z powodu lęku.
3.Uczenie techniki rozwiązywania problemów:
Dzieci z zaburzeniami lękowymi często są nie tylko nadmiernie lękliwe i ostrożne, ale również bywają mało samodzielne w podejmowaniu decyzji, jak się zachowywać w trudnej dla nich sytuacji.
Trening rozwiązywania problemów składa się zazwyczaj z następujących kroków:
– określenie na czym polega problem,
– znalezienie wielu możliwości rozwiązań,
– wybranie dwóch lub trzech najlepszych zdaniem dziecka rozwiązań,
– ocena zysków i strat dla każdego z tych rozwiązań,
– wybór i zaplanowanie działania,
– ocena efektów.
Opracowała Danuta Filipska psycholog PPP W Dąbrowie Tarnowskiej na podstawie: Dziecko z zaburzeniami lękowymi w szkole i przedszkolu autor: Ida Derezińska, Monika Gajdzik
